Tijdens mijn masterstudie had ik veel buitenlandse medestudenten. Voor niemand was Engels de moedertaal. We begrepen elkaar goed en er ontstond een eigen spreektaal. Daarin werden spreekwoorden en gezegdes uit eigen taal/cultuur één op één vertaald naar het Engels. Het leverde mooie uitdrukkingen op, maar ook de bijwerking dat ik mijn toetsingskader voor fatsoenlijk Engels volledig ben kwijtgeraakt.
Pareltjes waren “you know your area like your pocket” – de opmerking die een docent maakte na de eerste week veldwerk dat we ‘ons eigen gebied’ nu wel als onze broekzak kenden. “Measuring is knowing” was er ook zo eentje. “Now and or” is de verbastering van “Nou en of!” en ‘Dutchies‘ waren altijd “to be there like the chickens“. Er als de kippen bij zijn. Tsja, blijkbaar is dat het beeld van de Nederlanders.

Juist omdat spreekwoorden en gezegden zo makkelijk te gebruiken zijn en zo eenvoudig overdraagbaar, verrijkt het de taal. Tijdloos zijn ze ook. En als je een beelddenker bent, ook een heerlijke manier om anders te kijken naar de wereld om je heen.
Zo kan je spreekwoorden letterlijk verbeeld zien. Dat heeft Bruegel de Oude op zijn olieverfschilderij uit 1559 gedaan. Ruim 40 spreekwoorden – waarvan de meeste ook anno 2020 nog bekend in de oren klinken – heeft hij verbeeld. Letterlijk. Dus ‘een pilaarbijter’ is inderdaad een figuur die zijn tanden zet in een pilaar (linksonder op het schilderij bovenaan dit blog). Een overzicht van Nederlandse spreekwoorden en gezegden vind je op deze site.

Er zijn mensen die bewust spreekwoorden ensceneren, ik doe dat juist niet. Ik zie achteraf dat er een hoop foto’s uit mijn collectie een letterlijke verbeelding van een spreekwoord zijn. Een aantal voorbeelden van mijn foto’s hieronder. Meer vind je op mijn pagina over beeldtaal, daar zijn ze ook eenvoudiger te vergroten.

  • De kat op het spek binden (Jordanië 2018)
  • Het laatste avondmaal (Jordanië 2018)
  • Wat heb je aan een mooi bord als het leeg is (Jordanië 2016)
  • In de nesten zitten (Kenia 2016)
  • Van een kale kip kun je niet plukken (Colombia 2019)
  • In de knoop zitten (Filipijnen 2015)
  • Daar groeit het gras in de straten (Leiden 2018)
  • Het spoor bijster zijn/een zware wissel trekken (Leiden 2019)

Dan is er nog de categorie ‘net anders’. Zoals “de hond naast de pot vinden” en “beter één vlinder op de hand dan tien in de lucht”.

  • De hond naast de pot vinden (Colombia 2019)
  • Beter een vlinder in de hand dan tien in de lucht (Colombia 2019)

Naast de letterlijke weergave van een spreekwoord, kan ook de bedoeling worden uitgebeeld. In Tanzania hebben we een groep jonge leeuwen zien jagen. Na mislukte pogingen op een zebra en een wildebeest, was de derde poging op een eenzame zebra succesvol. Wel moest moeder ingrijpen, de jonge leeuwen konden de zebra nog niet in één keer doden. Niet voor de gevoelige kijkers dus, maar het was een adembenemend schouwspel.
Letterlijk zagen we “je in het hol van de leeuw wagen”, figuurlijk zagen we “alle begin is moeilijk” en “de één z’n dood is de ander z’n brood”.

Meer voorbeelden hieronder van uitbeeldingen van een spreekwoord (of fragment uit een liedje), waardoor je de betekenis beter begrijpt en doorleeft.

  • De draad kwijt zijn/aan een zijden draadje hangen (Libanon 2019)
  • In de aap gelogeerd zijn (Sri Lanka 2017)
  • Alleen de vogels vliegen van Egypte naar Irak,… (Libanon 2018)
  • Er klopt geen hout van (Mexico 2006)
  • Hij is niet veel meer dan een aardappel (Libanon 2018)

Een spreekwoord is vaak een waarschuwing of advies. Dergelijke wijsheid kan ik waarderen. Voor mij staat vast dat een verbeelding van een spreekwoord het sterker maakt. Maar bij een tegeltjeswijsheid (denk aan al die tekstborden die de afgelopen jaren heel trendy waren) krijg ik gelijk jeuk. Het worden dan een soort levenslessen die je geacht wordt te volgen. Ik ben er zelf nog niet uit waar de grens precies ligt.

Op de basisschool was er veel aandacht voor spreekwoorden. Maar ook mijn oma (oud lerares) was verzot op taal en vond spreekwoorden heerlijk. Ik heb flink wat meegekregen van haar taalkronkels – daarover een andere keer meer. Veel gebruikte uitdrukkingen door mijn oma: “Een garnaal heeft ook een hoofd” en “het gaat wel weer over voor je een jongetje wordt”.
En haar allermooiste (waarvan ik de bron niet heb kunnen herleiden):

“Koffie, soep en liefde
moeten heet genoten worden”

Spreekwoorden zijn cultuurgoed dat we moeten koesteren, maar vooral voorkomen dat het te clichématig wordt. De grens naar tegeltjeswijsheden is dun.